کلیسای هفتوان ، نمادی به جای مانده از دوره صفوی - مجله گیلاسفا

برای بازدید از این کلیسای دوره صفوی، پس از طی حدود یک ساعت و 10 دقیقه از ارومیه(مرکز استان آذربایجان غربی) به سلماس وارد می شویم و برای دیدن این کلیسا به روستایی به همان نام در دهستان زولا چای می رویم.کلیسای گئورگ مقدس به همراه بقایای تئاتر هفتوان در هسته اولیه روستا در محوطه وسیعی که دور تا دور آن حصار کشی شده واقع شده است.

در خصوص تاریخچه اثر در منابع مختلف به دوره های متفاوتی اشاره شده است اما در جبهه ورودی بنا چندین کتیبه به خط ارمنی در دیوار کار گذاشته شده است و بنای اولیه آن به قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی می رساند. اما در دوران صفوی بازسازی شده است. (رحمانی اهرنجانی؛ مهرداد، یادگارهای تمدن های کهن سلماس، سلماس: نوبل، 1385، صص81 و 82)

در وب سایت فرمانداری سلماس سال تأسیس بنا را 1652 میلادی دانسته اند.در وب سایت کلیساهای آذربایجان غربی قدمت کلیسا را به سال 1625 میلادی نسبت داده اند.در مطالعات آرشیو سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری استان، قدمت بنا با استناد به گفته افراد محلی ساکن در روستا، 1200-900 هجری قمری ذکر شده است.

در وبلاگ توحید ملک زاده دیلمقانی، نویسنده کتاب تاریخ 10 هزار ساله سلماس در این باره چنین آمده است: این کلیسا به امر شاه عباس احداث شد و در زلزله سال 1309 سلماس تخریب و چند سال بعد بازسازی شد. (طرح تعیین حریم کلیسای هفتوان ، مهندسین مشاور پندار پایدار، 1387 ، ص 34)

با مقایسه تطبیقی این کلیسا با کلیساهای مشابه منطقه به لحاظ الگوی پلان , شیوه ساخت و مصالح به کار رفته به احتمال قریب به یقین تاریخ احداث بنا به قرن 17 میلادی ومقارن دوره صفویه می رسد.

در جوار این کلیسا بقایای سر در تئاتر هفتوان نیز واقع شده است. این بنا در اثنای اشغال روس ها در جنگ جهانی اول و بعد از سال 1914 میلادی ساخته شده است و از آن به عنوان محل برگزاری تئاتر استفاده می شده است.در سال های اخیر در مجاورت این محل بشقاب های چینی و ظروف فلزی با آرم تزار به دست آمده است.

از بنا جزء یک سر در زیبا به فرم سنتوری و چند دیوار و پایه های مخروبه چیزی باقی نیست. (بی نام، گزارش کلیسای هفتوان، آرشیو سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان غربی، سال 1380)

پلان کلی بنا به شکل دو مستطیل مجاور هم است. ابعاد خارجی مستطیل بزرگ تر که شامل سالن اصلی کلیساست 15 × 3/13 متر است و مستطیل کوچک تر نیز که شامل محراب و فضاهای پیرامون آن بوده مربعی به ابعاد 5/9 × 7/9 متر است.

الگوی پلان از از فرم بازیلیک تبعیت می کند.در پلان های با الگوی بازیلیک محور طولی تعیین کننده شالوده فضایی کلیسا محسوب می شود.

قرارگیری محراب این کلیسا در منتهی الیه شرقی بدنه کلیساها اصلی است که بسیاری از کلیساهای جهان از آن تبعیت می کنند. ورودی بنا در ضلع غربی پلان واقع شده که شامل دو طاق نمای تو در تو به ارتفاع 8/4 متر و 3/4 متر است. در داخل طاق نماها درب ورودی واقع شده و از طریق آن وارد سالن اصلی کلیسا می شویم. برای عبور از در ورودی کلیسا کمی باید سر خم کنی تا وارد محوطه داخلی کلیسا شوی،نقل شده است که علت کوچک درست کردن درب ورودی کلیساها نسبت به سایر درب ها، حالت تعظیم گونه داشتن و احترام به محل مقدس است.

با ورود از در کلیسا به فضای داخلی، چهار ستون موجود نظر هر بیننده ای را جلب می کند، بر روی این ستون ها و دیوار های پیرامون طاق هایی با قوس جناغی اجرا شده است. در قسمت مرکزی و بر روی چهار ستون ذکر شده یک گنبد رک دوازده ترک اجرا شده است. در ساقه گنبد دوازده نورگیر اجرا شده است که هنگام بازسازی مجدد گنبد بعد از زلزله 1309، ساقه آن را با مصالح چوبی و پوشش گنبد را بسیار سبک اجرا کرده اند.پوشش سایر قسمت های بنا (ناوهای جانبی و قسمت محراب و سرودخوان) از نوع طاق و تویزه است. در ضلع غربی این گنبد برج ناقوس کلیسا قرار گرفته است که این برج نیز گنبد رک کوچکتری تا کف پشت بام است.

در ضلع شرقی سالن اصلی فضایی است که در کلیساهای ارامنه این فضا محلی برای دعا خواندن و سرود خوانان است. در دو ضلع شمالی و جنوبی فضای سرود خوانان طاق نماهایی تعبیه شده و در منتهی علیه این فضا محراب کلیسا و اطاق های طرفین آن قرار گرفته اند. تفکیک حریم سه بخش اصلی کلیسا یعنی محل عوام , محل سرود خوانان و محراب با ایجاد اختلاف سطح ما بین آنها اجرا شده چنان که محل سرود خوانان بالاتر از محل عوام و محراب بالاتر از محل سرود خوانان قرار گرفته است.

محراب بنا دارای پلان نیم دایره ای است و در دو طرف آن دو درب کوچک با قوس هلالی تعبیه شده است که به فضای پشت محراب راه دارد در جناحین محراب همچون بیشتر کلیساهای منطقه، دو اتاق تعبیه شده است. در زبان ارمنی به این اتاق ها آونداتون (Avandaton) به معنی محل امانت می گویند. معمولاً در اتاق جانبی جنوبی وسایل کشیش و در اتاق جانبی شمالی اشیاء و لوازم مورد استفاده در مراسم مذهبی نگهداری می شود.

نماهای داخلی بنا تا ارتفاع 60 سانتی متر ازاره سنگی و پس از آن اندود گچ است و تزئینات خاصی در آنها انجام نشده است.نماهای خارجی نیز با سنگ های آهکی و در قسمت طاق نماهای ورودی با سنگ های سیاه آذرین اجرا شده است. کلیساها علاوه بر اینکه مکان مقدسی برای ارامنه هستند،برای ما مسلمانان نیز حرمت و قداست دارند. با بازدید از کلیساهای تاریخی انگار به همان دوران سفر کرده ای و زمان از حرکت ایستاده است. در جهت حرکت به سلماس در آذربایجان غربی دیدن این کلیسای زیبا را از دست ندهید.

منبع:سیـری در ایـران