انتقال پایتخت؛ ایده ای برای فرار از تهدید تهران! - مجله گیلاسفا

به گزارش خبرنگاران، سال 1364 همزمان با دویستمین سالگرد پایتختی تهران بود که موضوع انتقال پایتخت برای نخستین بار پس از انقلاب اسلامی مطرح شد. بار دیگر در سال 1368 این موضوع به میان آمد و حتی گزینه های جایگزین تهران بررسی شد، اما در نهایت این بررسی ها به اینجا ختم شد که ساماندهی تهران بر انتقال پایتخت ارجحیت دارد.

در سال 1379 نیز مطالعاتی جامع با عنوان امکان سنجی انتقال مرکز سیاسی از تهران صورت گرفت، ولی در همان مراحل اولیه متوقف ماند. اواخر سال 1391 در مجلس نهم طرح انتقال پایتخت با امضای 151 کننده ارائه شد که آن هم سرانجامی نیافت. تا این که این دوره مجلس قانون امکان سنجی انتقال مرکز سیاسی و اداری کشور و ساماندهی و تمرکززدایی از تهران را به تصویب رساند و در آخرین روز های اردیبهشت 94 این قانون جهت اجرا ابلاغ شد. این قانون جنبه اجرایی نداشت و با هدف امکان سنجی انتقال مرکز سیاسی و اداری و جانمایی مکان مناسب تصویب شده بود.

به همین دلیل و بر مبنای این قانون شورای ساماندهی مرکز سیاسی و اداری کشور و تمرکززدایی از تهران تشکیل شد که در آن، شورای 15نفره ای برای جمع بندی مطالعات اجرا شده تعیین شده است که شهردار و رئیس شورای شهر هم عضو آن هستند. براساس این قانون، بررسی هر طرحی درباره انتقال پایتخت باید در شورای مورد نظر انجام شود.

طبق ماده 4 قانون مذکور هم مقرر شد دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری ایران و سازمان برنامه و بودجه مطالعات مرتبط با مصوبه مذکور را جمع بندی و امکان سنجی انتقال مرکز سیاسی و اداری را بررسی کند.

در تمام دوران پس از انقلاب اسلامی، انتقال پایتخت در حد طرح یک ایده باقی مانده است تنها مرحله ای از این کار فقط یک بار آن هم در دولت دهم و بدون توجه به جهت قانونی و به شکل تصمیم ناگهانی از راس دولت، اجرا شد. در نتیجه این تصمیم ناگهانی، تعدادی از کارکنان معاونت صنایع دستی و حفظ، احیا و ثبت آثار تاریخی سازمان میراث فرهنگی به اصفهان و شیراز اعزام موقتی شدند. ولی طرح حین اجرا با شکست روبرو شد و در این میان برخی از اسناد و اموال این سازمان هم خسارت دید تا این طرح برای مدتی مسکوت بماند.

اما به تازگی بار دیگر این ایده از سوی یکی از کنندگان مجلس یازدهم تکرار شده است. اواخر شهریور ماه بود که ابوالفضل ابوترابی کننده مجلس یازدهم در گفتگویی از نامه نگاری هایی در خصوص انتقال پایتخت بین قرارگاه خاتم الانبیاء و رئیس جمهور خبر داد و گفت: جانمایی و همه موارد در زمینه انتقال پایتخت تعیین شده است، قرارگاه خاتم الانبیاء (ص) نیز نامه ای را رسماً به رئیس جمهور ارسال کرده و بدون اینکه پولی از دولت بخواهد عنوان کرده که ساماندهی تهران را انجام می دهد و انتقال پایتخت سیاسی و اداری را نیز به سرانجام می رساند.

ابوترابی بحث انتقال پایتخت را منتفی ندانست و اظهار کرد: ما برای آن قانون داریم؛ قانون شورای ساماندهی تهران و انتقال پایتخت سیاسی - اداری. در مجلس دهم طرحی ارائه شد که به قانون تبدیل شد. براساس این قانون، باید یک شورای عالی برای ساماندهی تهران و انتقال پایتخت سیاسی - اداری با موضوع رئیس جمهور یا معاون اول او تشکیل شود و در آن دستگاه ها و نهاد ها و افرادی مثل وزرای مختلف دولت، محیط زیست، مجلس و ... حضور داشته باشند.

او در پاسخ به این سوال که قرارگاه خاتم الانبیا دقیقا می خواهد چه کاری انجام دهد؛ گفت: این شرکت گفته بود که ما حاضریم بدون دریافت پول این پایتخت سیاسی - اداری جدید را از صفر تا صد طراحی کنیم، بسازیم و به دولت تحویل دهیم. امروزه پایتخت ها ظرفیت و کارکردشان از یک شهر معمولی بالاتر است، الان تهران مساوی است با کل ایران. اگر خدای نکرده به پایتختمان آسیب برسد، یعنی به کل ایران آسیب رسیده است. حالا این آسیب می تواند جنبه محیط زیستی داشته باشد، زلزله باشد، خشکسالی باشد و یا مسائل دیگری همانند حمله نظامی.

او همچنین بیان نمود: رئیس جمهور نیز نامه ای به دبیر شورایعالی انتقال پایتخت؛ یعنی وزیر راه و شهرسازی داده و منتظریم تا تعیین شود بعد از کرونا این نامه نگاری ها به کجا می رسد.

از این منظر تهران هر ساله با مهاجرت 250 هزار نفر رو به روست، ولی دیگر ظرفیت چنین چیزی را ندارد و این مساله خطری بالقوه برای جمهوری اسلامی و یکی از معضل های اصلی نظام است. ابوترابی در این باره می گوید: تمرکز بیش از حد مردم، ثروت، دانش و صنعت در تهران یک تهدید واقعی است؛ چه از لحاظ طبیعی و چه حمله های نظامی و چه نافرمانی های اجتماعی؛ لذا ما باید فکری بکنیم؛ کاری که همه کشور های دنیا دارند انجام می دهند. آن ها پایتخت های سیاسی، فرهنگی، علمی و اقتصادی شان را از هم جدا می کنند. این کاملا در راستای پدافند غیرعامل است. خداوند هم در بدن نقاط حساس را از هم جدا کرده است، قلب را گذاشته در سینه ای که محکم است و مغز را در سری که محکم است و از هم جدا هستند. عقل حکم می کند که همه تخم مرغ هایمان را در یک سبد نگذاریم و آن ها را از هم جدا کنیم.

مخالفت با انتقال پایتخت

اما طرح این ایده با واکنش منفی شهردار تهران و رئیس و اعضای شورای شهر تهران روبرو شد. سعید حناچی شهردار تهران در این باره به همشهری می گوید: این بحث خیلی مبنای کارشناسی شهرسازی و برنامه ریزی شهری ندارد. بحث انتقال پایتخت در دنیا قبلا موضوعیت داشت، ولی از سال های 1960به این طرف دیگر به شکل ارادی کمتر اتفاق افتاده است. در دوره ای که اوج مدرنیسم محسوب می شد این اتفاق زیاد می افتاد و مثلا برازیلیا و دهلی نو در این مدت ساخته شدند. در سال های بعد، شهری مانند پوتراجایا در مالزی هم ساخته شد که از جنس ساخت پایتخت نیست و فقط انتقال مرکز سیاسی را برآورده کرده است. دوستانی هم که در ایران این را مطرح می کنند دنبال چیزی از جنس انتقال مرکز سیاسی هستند، نه انتقال پایتخت. پوتراجایا در سال 1995 در مالزی ساخته شد و بخشی از دستگاه های اداری و سیاسی به آن منتقل شدند، اما پایتخت رسمی کشور همچنان کوالالامپور است.

حناچی می افزاید: اگر اینطور که تهران را اداره می کنیم جای دیگری را هم اداره کنیم مسائل مشابه هم به وجود می آید. برخی تصور می کنند که با انتقال پایتخت مسائل تهران حل می شود، درحالی که مسائل تهران به جای خود باقی می ماند.

او همچنین تأکید می کند: البته شهر به زور به وجود نمی آید. باید توانمندی به وجود آمدن داشته باشد. الان اینکه ورامین را توسعه بدهیم منطقی تر است تا اینکه شهر جدیدی در همان منطقه بسازیم.

محسن هاشمی رفسنجانی، رئیس شورای شهر تهران نیز درباره مطرح شدن بحث انتقال پایتخت می گوید: همانطور که قبلا هم در این باره گفته ام، با انتقال پایتخت مخالف هستیم. هر دولتی که در گذشته اداره امور را در دست گرفته، درخصوص انتقال پایتخت مطالعاتی را انجام داده و هزینه ای پیش بینی کرده است، اما نظر ما این است که هزینه پیش بینی شده به خود تهران اختصاص پیدا کند تا بتوانیم مسائل آن را حل و فصل کنیم.

محسن هاشمی می افزاید: هزینه انتقال صد ها هزار میلیارد تومان است. ما در برخی جلسات گفتیم بهتر است عدد بسیار کمتری در خود تهران هزینه کنیم تا تهران شرایط بهتری پیدا کند.

در آخرین اظهارنظرات نیز هاشمی بار دیگر با طرح این سوال که اگر با نگاهی منفی گرایانه به تهران بنگریم، با چه پیامد های روبرو خواهیم شد؟ گفته است: پاسخی که داده می شود، انتقال پایتخت از تهران است، صرف نظر از شعاری بودن و غیرقابل اجرا بودن این ایده به لحاظ تامین منابع و مسائل زیرساختی، این روش پاک کردن صورت مساله به کجا خواهد انجامید؟ آیا با این نگاه سرنوشت همه کلانشهر های ما، نابودی نخواهد بود؟، چگونه دیگر کشور ها با اصلاح و ساماندهی معضلات خود می توانند به بازآفرینی و نوسازی شهر ها خود اقدام کنند، اما باید با ایجاد مشکل در یک شهر، آن را به حال خود رها کنیم و سراغ منطقه ای دیگر و شهری دیگر برویم؟

محمد سالاری رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر تهران نیز با تصریح بر این موضوع که جابجایی پایتخت نه ممکن است و نه لازم، اظهار کرده است: این کار اساسا مسائل شهر تهران را حل نمی کند و متاسفانه این ایده آقای ابوترابی کننده مجلس برخلاف تمام نظرات کارشناسی است و بدتر آنکه این مسئله را به قرارگاه خاتم الانبیاء منتسب کنیم.

جز مدیران شهری برخی از کنندگان مجلس و مسئولان دولتی نیز به مخالفت با این ایده پرداختند. اقبال شاکری، کننده مردم تهران و عضو کمیسیون عمران مجلس که از اعضای شورای شهر قبلی تهران نیز بود، در رابطه با اظهارات ابوترابی درباره انتقال پایتخت گفته است: این موضوع منتفی شده است، در مقطعی که شورای شهر حضور داشتم انتقال پایتخت با چندین فرضیه مطرح شد که مهم ترین آن تمرکززدایی بود، در آن زمان بحث بر این بود تهران به عنوان پایتخت سیاسی کشور باشد. پایتخت بودن ویژگی های اجتماعی، زیرساختی و سیاسی دارد به آسانی نمی توان یک شهر را پایتخت کرد، باید قابلیت و ظرفیت های لازم را داشته باشد.

شاکری اظهار کرده است: از جمله پیشنهادات در آن زمان، تعدد پایتخت بود یعنی معرفی پایتخت های مختلف بود. مثلا بگوییم پایتخت اقتصادی، پایتخت فرهنگی، پایتخت پزشکی و این موضوعات را از تهران خارج کنیم، زیرا باعث می شود، مردم برای همه کار های خود به تهران نیایند و این امر باعث توسعه اطراف تهران هم، می شود. در آن مقطع این دو سه طرح مطرح شد، حکمی هم داده شد و شورایی هم برایش تشکیل شد، ولی در جلسه ای که با استانداری تهران پیگیر شدم، گفتند چنین طرحی مسکوت مانده است و نمی توان چنین کاری را انجام داد. باید بر بحث تمرکززدایی اصرار کنیم تا فشاری که بر شهر تهران است، کاهش یابد.

افزون بر او، مهدی جاقتصادی نژاد معاون عمران و توسعه شهری و روستایی وزارت کشور و رئیس سازمان شهرداری ها و دهیاری های ایران نیز با اشاره به اینکه در هر دولتی حداقل یک مطالعه در خصوص انتقال پایتخت اجرا شده است، عنوان کرده است: پژوهشگران ارشد کشور نیز همیشه به این حوزه وارد شده اند و نتیجه مشترک این تحقیقات در همه دولت ها این بوده است که انتقال پایتخت به صلاح نبوده است.

وی اشاره کرده است: از دهه 60 میلادی انتقال پایتختی صورت نگرفته است و مواردی که اجرا شده است نیز پیروز نبوده است و تنها در دو مورد پیروز بوده است که این دو مورد نیز برای کشور هایی است که تازه تاسیس شده اند و سبقه تاریخی نداشتند یا کشور هایی که با یک اقتدار بالا به پایین این مسئله را حل کردند.

معاون عمران و توسعه شهری و روستایی وزارت کشور بیان کرده است: کارشناسان معتقد هستند انتقال پایتخت در ایران نه صحیح، نه لازم و نه ممکن است، این کار صحیح نیست، زیرا چسبندگی تاریخی وجود دارد و حتی اگر هم انجام دهیم، چند سال بعد دوباره همین مسائل را خواهیم داشت. همچنین برآورد می شود اقتصاد کلان به هیچ عنوان اجازه چنین جابجایی را نمی دهد و انتقال پایتخت یک پروژه ساختمانی نیست که آن را انجام دهیم.

از این منظر بر اساس برآورد ها حتی اگر انتقال پایتخت صورت بگیرد درنهایت 700 هزار نفر را می توان منتقل کرد و این عدد تقریبا کمتر از هفت درصد جمعیت تهران است که تغییری در شرایط شهر تهران ایجاد نمی¬کند. همچنین به گفته جاقتصادی نژاد کارشناسان نیز معتقد هستند در صورت انتقال پایتخت یک دو گانگی ملت - دولت شدید ایجاد می شود؛ یعنی دولت خود را نجات می دهد و دستگاه های دولتی را از تهران خارج می کند و مردم را با مسائل خود تنها می گذارد.

هر چقدر از نظر منتقدین این طرح، بازسازی تهران بهترین راهکار وضع موجود است، اما موافقین انتقال پایتخت نظر دیگری دارند آن ها به تهران به چشم یک تهدید می نگرند. ابوالفضل ابوترابی در این باره می گوید: بازسازی تهران یعنی هجوم معارضین بیشتر به این شهر. تهران قطعا باید بازسازی شود، چون شرایط الان آن اصلا مطلوب نیست و ما در قانونی که گفتم، اول ساماندهی تهران را آورده ایم. اما اینکه همه ثروت و قدرت کشور در تهران جمع شده، یک خطر بالقوه است. مطابق قانون ساماندهی تهران و انتقال پایتخت سیاسی - اداری، قرار است پایتخت سیاسی - اداری در یک مکان خاص متمرکز شود، ولی پادگان ها، دانشگاه ها و کارخانه های بزرگ باید در نقاط محروم ایران ساخته شوند.