مجموعه ابراهیم خان کرمان؛یکی از دیدنی های تاریخی کرمان، عکس - مجله گیلاسفا

وی در زمان حکومت خود در کرمان، عمارات و بناهای بسیاری را احداث کرد که از مهم ترین و مشهورترین آن ها می توان به دورازه ارک و مجموعه ابراهیم خان اشاره نمود. مجموعه ابراهیم خان متشکل از چند بنا از جمله بازار یا قیصریه زرگرها، حمام، آب انبار و مدرسه است که امروزه با گذشت بیش از دویست سال از زمان ساخت، به یکی از شناخته شده ترین جاهای دیدنی کرمان تبدیل شده است.

این میراث ارزشمند ملی کشور در مرکز کرمان و در نزدیکی مجموعه گنجعلی خان و در میدان گنجعلی خان از دیگر آثار تاریخی کرمان واقع شده است. همانگونه که پیش تر هم بیان شد، ابراهیم خان ظهیرالدوله بانی ساخت این مجموعه تاریخی است که در سال 1231 هجری قمری احداث و از این رو به نام مجموعه ابراهیم خان، معروفیت یافته است.

مجموعه ابراهیم خان کرمان

مساحت مجموعه ابراهیم خان به طور تقریبی برابر با 4500 متر مربع بوده که سازنده آن با الگوبرداری از بناهای دوران صفویه، مجموعه ای زیبا و تماشایی را برای آیندگان این سرزمین، به یادگار گذاشته است. از ویژگی های شاخص و قابل توجه در خصوص معماری و تزئینات اجرا شده در این اثر ملی، می توان به کاشی خشتی هفت رنگ اشاره نمود که نسبت به دیگر عمارات و آثار تاریخی دوران صفویه و قاجاریه، بیش از دیگر تزئینات مورد استفاده قرار گرفته است. اما از دیگر نکات مورد توجه در خصوص مجموعه ابراهیم خان می توان به همزمانی ساخت بخش های مختلف آن همچون حمام، بازار و ... اشاره نمود. ناگفته نماند که خلوت یا خانه مدرس، قسمتی از مجموعه ابراهیم خان است که برخلاف دیگر بخش ها در زمانی دیگر و به وسیله فرزندان ظهیرالدوله به مجموعه اضافه شده است.

مدرسه ابراهیم خان

در خصوص تاریخ دقیق احداث بنای مدرسه اختلاف نظراتی وجود دارد. به اسم مثال بعضی با توجه به کتیبه ای که با هنر کاشی کاری در گرداگرد صحن مدرسه ایجاد شده است، تاریخ ساخت را به سال 1232 هجری قمری نسبت می دهند. درواقع این کتیبه، قصیده ای از صبای کاشانی (فتحعلی خان کاشانی مشهور به ملک الشعرای دربار فتحعلی شاه قاجار)، است که بیت آخر آن نشان دهنده تاریخ احداث بنای مدرسه است.

این در حالی است که نویسنده کتاب گنجعلی خان، سال 1299 هجری قمری را زمان اتمام مجموعه ابراهیم خان اسم نموده است. جالب است بدانید که در کتاب جغرافیای کرمان هم سال 1230 هجری قمری، سال به انتها رسیدن فرایند ساخت مدرسه بیان شده است. از نکات جالب در خصوص این مدرسه متروکه نشدن آن در عصر حاضر است چرا که امروزه با گذشت بیش از دو قرن از ساخت این مجموعه ارزشمند تاریخی، همچنان مدرسه فعال است و از آن به اسم مکان درس و بحث طلبه ها و هم اسکان ایشان استفاده می گردد. به یقین می توان مدرسه این مجموعه زیبا و دوست داشتنی تاریخ کشور را از زیباترین عمارات ساخته شده در دوران حکومت صفویان معرفی کرد که امروزه در کرمان برجای مانده است.

مدرسه متشکل از دو طبقه است که به مکتب شیخیه تعلق دارد. طراح این بخش از مجموعه، پلان آن را به صورت مستطیل شکل درنظر گرفته است. حجره ها هم در اطراف مدرسه و در چهار ضلع آن، به شکل مستطیل شکل احداث شده است. حجره مدرسه، اتاق های خادم و چراغ دار و آبکش، سرویس های بهداشتی، مسجد و کتابخانه از بخش های مختلف مدرسه به تعداد می رود. با توجه به کتیبه ای که در ضلع غربی مدرسه وجود دارد، می توان به نام سازنده آن که استاد اسماعیل قصاع، بوده است، پی برد. شاه نشین، محراب، ایوانچه و غرفه هایی که در اطراف واقع شده است، ساختمان آن را تشکیل داده است.

محرابی بسیار زیبا با کاشی کاری هفت رنگ در مدرسه ابراهیم خان، یکی از زیباترین بخش های این اثر تاریخی است

از زیباترین قسمت های مدرسه می توان به محرابی تزئین شده با کاشی هفت رنگ اشاره نمود که در قسمت انتهایی ایوان قبله واقع شده است و در نگاه نخست، نظر هر بیننده و جهانگرد را به خود جلب می سازد. همانگونه که پیش تر هم بیان شد، تزئینات اجرا شده در این مجموعه بسیار زیبا و تماشایی است؛ در مدرسه هم در تمام قسمت های آن بازدیدکنندگان شاهد عناصر تزئینی همچون گچ بری های زیبا، مقرنس کاری های هنرمندانه، کاربندی و کُشته بُری خواهند بود. در بخش جنوبی مدرسه هم خانه مدرس، به وسیله فرزندان ابراهیم خان به مدرسه اضافه شده است.

مجموعه ابراهیم خان

خانه مدرس، بهره مند از درهای ارسی با شیشه های رنگی است که هنرمندان ایران زمین در هنگام ساخت تمام نماهای آن را با تزئینات کاشی کاری، تماشایی نموده اند. از مهم ترین نکات مربوط به مدرسه ابراهیم خان، می توان به بادیگر موجود در آن اشاره نمود که با 16 متر ارتفاع اسم رفیع ترین بادیگر کرمان را به خود اختصاص داده و با توجه به کتیبه مدرسه به وسیله استاد اسماعیل قصاع ساخته شده است. بعلاوه در قسمت سردر ورودی مدرسه که در ضلع غربی قیصریه یا همان بازار ابراهیم خان واقع شده است، طاق بندی، تزئینات کاشی و هم حجاری هایی زیبا بر سنگ یکپارچه مشاهده کرد که زیبا و ستودنی است. بعلاوه بر بام سر در صندلی ساعت درنظر گرفته شده که آن هم در سال هایی پس از ساخت مجموعه، به مدرسه افزوده شده است.

حمام ابراهیم خان

حمام ابراهیم خان از دیگر بخش های مجموعه باشکوه ابراهیم خان در کرمان است که سردر آن در ضلع جنوبی بازار قیصریه مجموعه واقع شده است. سازندگان این حمام کهن، آن را همچون دیگر حمام های قدیمی کشور در مکانی پایین تر از سطح زمین احداث نموده اند تا با این روش، آبرسانی بهتر اجرا شده و هم گرمای داخل حمام هم تا حد قابل توجهی حفظ گردد. در این حمام تزئینات کاشی کاری از نوع خشتی هفت رنگ کار شده است که در سردر حمام می توان آن ها را مشاهده کرد. بعلاوه طاق حمام هم به هنر مقرنس کاری مزین شده است.

با طی کردن راهرویی زاویه دار می توان به بخش رخت کن حمام رفت که دارای یک گنبد مرکزی، ایوان های جانبی و در مرکز هم حوض آب قرار گرفته است. این حوض آب نه تنها به زیبایی فضای داخل حمام افزوده است، بلکه نقش پررنگی در بازتاب نور به درون رختک کن ایفا می نماید. تزئینات کاربندی از عمده تزئیناتی است که در ستون های سنگی که سقف های حمام بر آن ها قرار گرفته است، مشاهده می گردد. گرمخانه از دیگر قسمت های حمام است که برای رسیدن به آن باید راهرویی طویل و زاویه دار را طی کرد.

حمام ابراهیم خان با گذشت بیش از دو قرن، همچنان مورد استفاده قرار می گیرد

از ویژگی های حمام می توان به شکل راهروهای آن اشاره نمود که برای سه اصل محرمیت، جلوگیری از در دید بودن فضای داخلی حمام و هم ممانعت از خارج شدن هوای گرم، اینگونه ساخته شده است. رخت کن دارای سقفی تقریبا کوتاه است که آن را روی ستون های سنگی قرار داده اند. جالب است بدانید که در قسمت رختکن سازنده بخشی به اسم اعیان و اشراف بنا نموده است.

حجاری های تماشایی و هم تزئینات زیبا با کاشی های خشتی هفت رنگ در بخش گرم خانه اجرا شده است. نور گرم خانه به وسیله سقف این بخش از حمام تامین می گردد. بعلاوه بهره مندی از الگوهای قرینه و بعلاوه به کار بردن تزئینات زیبا و تماشایی و البته خاص در سقف رختکن، از دیگر خصوصیات قابل توجه در حمام ابراهیم خان به تعداد می رود. جالب است بدانید که امروزه با گذشت زمان زیادی از ساخت حمام، همچنان کاربری آن حفظ شده و به اسم یک حمام سنتی مورد استفاده قرار می گیرد.

آب انبار ابراهیم خان

آب ابنار، یکی دیگر از بخش های مجموعه ابراهیم خان است که در ضلع شمالی بازار، واقع شده است. این قسمت از مجموعه که در دوران پویایی خود به اسم معروف ترین و پرکاربردترین آب انبارهای کرمان شناخته می شد و روزگاری مسئولیت تامین بخشی از آب کرمان را به عهده داشته است، هم اکنون هم از جاذبه های جهانگردی استان کرمان محسوب می گردد. معماری این بنا هم همچون بخش های دیگر مجموعه ابراهیم خان، تاثیرگرفته از معماری صفویه است. در بخش طاق سردر آب انبار مقرنس کاری زیبایی اجرا شده که کتیبه ای از کاشی خشتی، جلوه ای تماشایی به آن بخشیده است. سردر آب انبار با دهلیزی سقف دار که به صورت پلکانی است، به بخش پا آب متصل می گردد و مخزنی هم در عمق زمین برای برداشتن آب، وجود دارد.

بازار ابراهیم خان (قیصریه زرگری)

از دیگر بخش های مجموعه ابراهیم خان، بازار آن است که به قیصریه زرگری هم شناخته می گردد. این قسمت از این میراث ملی کشور در ضلع شرقی مدرسه و حمام ساخته شده و خوشبختانه کاربری این بخش هم همچون حمام و مدرسه، همچنان حفظ شده است. این قسمت از مجموعه هم همچون دیگر بخش ها تاثیرگرفته از معماری عصر صفویه ساخته شده و کل سقف های آن به همت استادان سازنده کاربندی شده است.

این بازارچه دارای طولی نزدیک به صد متر است که فضای بازار قیصریه در حد فاصل آن ایجاد شده و ورودی به آب انبار، حمام و مدرسه هم در این بخش واقع شده است. خوشبختانه این بازار قدیمی به خوبی به وسیله مردم و مسئولان کرمان در گذر زمان حفظ شده و خسارات کمی به خود دیده است. بعلاوه دخل و تصرف در آن بسیار کم اجرا شده است و باعث شده تا بافت اولیه خود را تا حد قابل توجهی حفظ کند.